Empathie voor migranten kalft in rap tempo af, onder kiezers van vrijwel alle partijen   

Achtergrond

 In een half jaar tijd zijn Nederlanders nog negatiever geworden over asielzoekers, blijkt uit onderzoek in opdracht van de Volkskrant. En bijna de helft van de kiezers wil weer grenscontroles binnen de EU invoeren.

De besmuiktheid is er wel van af. Het zelfbeeld van Nederland als een open, barmhartig land liep een half jaar geleden al krassen op. Het thema asiel domineerde de Tweede Kamerverkiezingen en Geert Wilders kwam als grote winnaar uit de bus. Veel Nederlanders waren er, in het lexicon van de PVV-leider, kláár mee. Dat de PVV nu de grootste partij is en het meest rechtse kabinet ooit binnenkort op het bordes staat, heeft daar geen verandering in gebracht. Integendeel.

Nederlanders zijn in de afgelopen zes maanden nog negatiever geworden over asielzoekers, blijkt uit onderzoek van Ipsos I&O in opdracht van de Volkskrant. In het najaar vond de helft van de Nederlanders het nog een morele plicht om vluchtelingen op te vangen. Nu is dat 39 procent. Bijna de helft van de kiezers vindt het bovendien geaccepteerd om weer grenscontroles binnen de EU in te voeren - wat indruist tegen een van de grote verworvenheden van de Europese Unie: vrij verkeer.

luilekkerland

‘De buitenlandse fortuinzoekers moeten zo snel mogelijk luilekkerland uit’, zegt een zwevende kiezer in het onderzoek. ‘Nederland stelt zijn eigen bevolking achter op immigranten’, schrijft een CDA’er. ‘Immigratie moet echt stoppen’, aldus een BBB-stemmer. ‘Asielzoekers bestaan voor 85 procent uit gelukzoekers’, zegt iemand die nog niet weet waarnaar zijn stem uitgaat.

Er is geen sprake van een asielcrisis, maar van een opvangcrisis.

Wel is er een duidelijk verschil in politieke voorkeur. Hoe rechtser de kiezer, hoe groter de zorgen over migratie zijn. Vindt 91 procent van de PVV-stemmers immigratie het grote vraagstuk van deze tijd, bij GroenLinks-PvdA is dat slechts 31 procent - daar gaan de gedachten vooral uit naar het klimaat.

‘Hier zit de kern van de verklaring’, zegt Gianna Maria Eick, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam die niet bij onderzoek betrokken was, maar door de Volkskrant is gevraagd erop te reflecteren. Eick wijst op de tabel waarin wordt aangegeven of kiezers denken dat Nederland veel vluchtelingen opvangt. In werkelijkheid is ons land een middenmoter: we vangen per miljoen inwoners net iets minder asielzoekers op dan gemiddeld in Europa.

Kiezers zien dat heel anders. Zo denkt 78 procent van de PVV’ers dat Nederland (veel) meer asielzoekers opvangt dan andere landen, bij BBB gaat het om 72 procent. Ook de stemmers op VVD en NSC overschatten het aantal, met respectievelijk 62 en 59 procent.

‘Het gaat niet per se om aantallen, maar om politieke beeldvorming.’

‘Die misvatting speelt dus bij alle partijen die de nieuwe coalitie gaan vormen’, zegt Eick. ‘Tegelijkertijd onderschat een op de drie kiezers op GroenLinks-PvdA het aantal asielzoekers. Dat is dan weer naïef.’ Het migratiedebat is over-gepolitiseerd, concludeert de UvA-politicoloog. ‘De politiek is niet in lijn met de feiten.’

Dat sluit aan bij wat Hein de Haas, migratiedeskundige en schrijver van het boek Hoe migratie echt werkt, al langer betoogt: er is geen een-op-eenrelatie tussen de populariteit van anti-migratiepartijen en de daadwerkelijke problemen. ‘Sterker, in het jaar dat de PVV haar eerste verkiezingsoverwinning boekte, hadden we een negatief migratiesaldo. Het gaat dus niet per se om de aantallen, maar om politieke beeldvorming.’

Na de val van kabinet-Rutte IV, juli vorig jaar, heerst het idee dat ‘asiel de moeder van alle problemen is’, aldus De Haas. Er kwamen de afgelopen jaren weliswaar meer asielzoekers naar Nederland dan in de coronajaren ervoor (bijna 49.000 in 2023), maar asielmigratie gaat altijd in golfbewegingen, benadrukt de wetenschapper. Er is geen structurele toename. De hoge migratiecijfers komen door gevluchte Oekraïners (100.000) en vooral door arbeidsmigranten. Daarvan waren er vorig jaar zeker 900.000 aan het werk in Nederland. Wel moet opgemerkt worden dat asielmigranten in tegenstelling tot arbeidsmigranten vaak langer blijven. 

De Haas is beslist: de grootste drijfveer achter migratie is arbeid. ‘Maar politici hebben een afleidingstactiek gebruikt om het niet daarover te laten gaan, want dat gaat rechtstreeks in tegen de economische agenda van bijvoorbeeld de VVD en BBB.’ Dus was het volgens De Haas tijdens de vorige verkiezingen ‘alle ballen op asiel’. ‘En als kiezers vaak genoeg in talkshows horen dat asielmigratie een probleem is, wordt het vanzelf een beleefde realiteit.’

Het merendeel van de geënquêteerden vindt weliswaar nog altijd dat er in Nederland ruimte moet zijn voor ‘echte’ vluchtelingen, maar veel van hen veronderstellen dat dit bij asielmigranten niet het geval is. 

Zij spreken van ‘gelukszoekers’, ‘onechte vluchtelingen’ en ‘grote rolkoffers in Ter Apel’ (’een echte vluchteling komt met weinig kleding’).

veiligelanders

Dit beeld lijkt sterk beïnvloed door dat van veiligelanders, afkomstig uit landen als Tunesië en Marokko. In werkelijkheid is slechts 4 procent van het totale aantal asielzoekers afkomstig uit een veilig land, maar de ernstige overlast die deze groep in dorpen als Ter Apel en Budel veroorzaakt, en de berichtgeving daarover, kleurt de perceptie. Helemaal omdat kiezers het gevoel hebben dat zij de Nederlandse ‘gastvrijheid’ en voorzieningen misbruiken.

‘Wij betalen ons blauw aan verzekeringen en zij krijgen gewoon alles’, zegt een PVV’er in het onderzoek.

‘Asielzoekers krijgen alles, terwijl wij krom moeten liggen om alles in orde te krijgen’, schrijft een zwevende kiezer.

‘Ze worden te veel gepamperd’, zegt een VVD’er. ‘Ze zouden zelf meer moeten doen aan huisvesting en integratie.’

‘We moeten alleen mensen toelaten die hier passen en iets bijdragen’, aldus een PVV-stemmer.

De angst dat migranten voorzieningen inpikken of voorrang krijgen, raakt aan wat politicoloog Eick ‘welvaartschauvinisme’ noemt. Dit is het standpunt dat nieuwkomers geen of minder recht hebben op de verzorgingsstaat. In heel Europa is dit sentiment vertegenwoordigd, maar in Nederland is het opvallend sterk, zegt Eick, die onlangs een boek over haar onderzoek naar welvaartschauvinisme publiceerde.

Meer dan de helft van de Nederlanders vindt dat nieuwkomers pas toegang mogen krijgen tot de verzorgingsstaat als ze genaturaliseerd zijn, of helemaal nooit. Alleen in Slovenië, Tsjechië, Hongarije en Rusland willen kiezers strenger zijn. In de afgelopen twintig jaar is het percentage Europeanen dat welvaartschauvinist is iets afgenomen, maar in Nederland is het juist toegenomen.

‘Vaak wordt er naar economische verklaring gekeken’, zegt Eick, ‘maar die gaan hier niet op.’ Nederland is een welvarend land met een lage werkloosheid en hoge inkomens. Ook geven we niet het meest uit aan publieke voorzieningen, van de westerse landen wereldwijd is Nederland wederom een middenmoter.

Eick zoekt het eerder in een culturele verklaring, en dan in het bijzonder de stempel die politici als Geert Wilders op het publieke debat drukken. ‘Hij is al ongeveer twintig jaar dominant met zijn anti-migratieretoriek, hij voedt de gedachte dat veel problemen door nieuwkomers veroorzaakt worden.’ 

Een voorbeeld is volgens de politicoloog het debat dat tijdens de landelijke verkiezingen werd gevoerd over de woningmarkt. De schuld hiervoor werd niet gelegd bij de belangrijkste oorzaak - het liberaliseren van de woningmarkt en de verhuurdersheffing waardoor er minder sociale huurwoningen zijn gebouwd - maar bij de voorrang die statushouders krijgen. PVV, VVD, NSC en BBB zijn van plan om gemeenten te verbieden om statushouders voorrang te geven.

Door het welvaartschauvinisme wordt migratie niet langer bezien door de bril van solidariteit, maar vooral door een economische. ‘Wat kunnen migranten doen voor ons, in plaats van andersom’, zegt Eick. Dat verklaart waarom de respondenten positiever staan tegenover arbeidsmigranten en kenniswerkers dan asielzoekers (slechts eenderde wil die arbeidsmigratie beperken). ‘Asielzoekers worden gezien als een last omdat ze op korte termijn geld kosten’, aldus Eick. ‘Maar als ze de arbeidsmarkt betreden, gaan ze ook belasting betalen. Bedenk dat een Syrische vluchteling ook een arts kan zijn, of op andere manieren positief kan bijdragen aan de samenleving.’ 

Die economische benadering van migratie is goed terug te zien in de enquêteresultaten: Nederland moet aantrekkelijk blijven voor kennismigranten, vindt meer dan de helft van de stemmers op de VVD en GroenLinks-PvdA. Maar als dat inhoudt dat zij bepaalde belastingvoordelen krijgen, veranderen vooral de progressieve kiezers van mening (van 55 procent naar 14 procent).

De kiezers die vinden dat arbeidsmigratie moet worden verminderd, zijn voorzichtig bereid daarvan de consequenties te dragen. Dat pakketten, boodschappen en maaltijden mogelijk later worden bezorgd, vinden de meesten geen groot probleem. Het terugdringen van arbeidsmigratie gaat schuren als dat ook consequenties heeft voor de bouw van huizen.

opvangcrisis

De vraag is hoe het migratiedebat zich verder zal ontwikkelen nu rechtse partijen ook in Europa grote kans maken om te winnen. Migratiedeskundige De Haas durft één voorspelling wel aan: het zal in ieder geval niet leiden tot minder migranten. ‘Uit onderzoek blijkt dat er nauwelijks een verschil is tussen hoeveel migranten er binnenkomen onder linkse of rechtse regeringen. Je zou zelfs kunnen zeggen dat rechtse partijen een liberaler migratiebeleid hebben omdat ze minder negatief zijn over arbeidsmigratie dan linkse partijen. Sinds Giorgia Meloni in Italië aan de macht is, kwamen nooit zo veel migranten het land binnen.’

Er is in Nederland geen sprake van een asielcrisis, maar van een opvangcrisis, benadrukt De Haas nog maar eens. Een oplossing is de spreidingswet, die de volgende coalitie weer wil afschaffen. ‘Je krijgt weleens de indruk dat het politieke theater rondom asiel wel vaart bij de wantoestanden in Ter Apel’, zegt De Haas. ‘Zolang je die hebt, blijft er een politieke voedingsbodem bestaan voor rechtse partijen.’ 

Maar politicoloog Eick vreest vooral dat de sterke focus op migratie leidt tot meer wantrouwen; tegen migranten en elkaar. ‘In het hoofdlijnenakkoord is al een aantal stappen genomen om de rechten van asielzoekers in te perken. Deze groep kun je zien als een kanarie in de kolenmijn, als hun rechten worden afgepakt, kan dat uiteindelijk ook bij andere groepen gebeuren. Dat is hoe democratieën van binnenuit kunnen worden ontmanteld.’