‘Opvallend in dit verband is ook Giorgia Meloni. De extreemrechtse premier van Italië werkt aan wetsvoorstellen om de minister-president van Italië meer macht te geven. Ook wil ze de partij die in verkiezingen de grootste wordt (zoals haar Fratelli d’Italia in 2022, red.), extra zetels geven in het parlement. Deze voorstellen zouden de stabiliteit van Italië moeten vergroten, maar het is opvallend dat extreemrechtse politici die aan de macht zijn, telkens proberen de regels te wijzigen om de stoel van de macht permanent te kunnen bezetten. Wat we nu zien gebeuren, is niet onschuldig. ’

Wat is uw definitie van extreemrechts?

‘Een sluipend gif dat langzaam maar zeker de rede uitschakelt en de slechtste eigenschappen van mensen naar boven brengt.’

U richt uw pijlen op Wilders en zijn PVV. Waar bent u bang voor? 

‘Laat ik in herinnering brengen hoe in januari 1933 Franz von Papen, oud-rijkskanselier en lid van de katholieke centrumpartij, de Duitse politieke elite overhaalde om Hitler tot rijkskanselier te benoemen, ook al had zijn partij (de NSDAP, red.) geen meerderheid. Von Papen redeneerde dat de NSDAP geen overwicht in de ministerraad had, dat je een extremist kunt inkapselen, dat zo’n politicus redelijk zal worden en dat hij extreme standpunten zal parkeren.’

Trekt u nu een vergelijking met hoe Wilders extreme standpunten ‘in de ijskast’ heeft gezet, zoals hij zelf zegt?

‘Ja. Wilders zegt niet dat hij bepaalde extreme standpunten verlaat, maar dat hij ze in de koelkast zet. Welnu, wat je in de koelkast zet, is niet weg, hè? Dat ligt daar om het nog eens te gebruiken.’

‘Er zullen niet weer mannen in bruine uniformen door onze straten marcheren. Maar de ideeën van toen keren vandaag wél terug.’

Onze democratie kan toch wel tegen een stootje?

‘Kijk dan toch nog eens naar de onwaarschijnlijke snelheid waarmee de Duitse democratie in 1933 veranderde in een dictatuur. Hitler kwam aan de macht op 30 januari en op 23 maart werd de zogenoemde Machtigingswet goedgekeurd (hiermee kon Hitler wetten maken zonder inmenging van de rijkspresident of het parlement, red.). Toen was Duitsland de facto een dictatuur.’

Tegelijk weten we dat de geschiedenis zich nooit herhaalt.

‘Uiteraard, en dat zal ook nu niet gebeuren. Er zullen niet weer mannen in bruine uniformen door onze straten marcheren. Maar de ideeën van toen keren vandaag wél terug. Daar mogen we niet blind voor zijn. Het gevaar is groter dan we denken.’ 

Hoe verklaart u de opkomst van extreemrechtse partijen in Europa?

‘Aan de ene kant is er onwetendheid bij veel kiezers, want kennis over de verschrikkingen uit het midden van de vorige eeuw is weggezakt. 

Tot pakweg vijftien jaar geleden was er ook veel optimisme, verdraagzaamheid en respect in de Europese samenleving. Dat is veranderd door diverse crises (zoals de bankencrisis en corona, red.), die door extreemrechts zijn gebruikt om angst en onzekerheid in de samenleving te pompen en groepen tegen elkaar op te zetten. 

‘De geschiedenis leert dat onverschilligheid dodelijk kan zijn. Daarom waardeer ik de protesten in Duitsland tegen de AfD.’

Nog een belangrijke oorzaak waardoor extreemrechts kan groeien, is de onverschilligheid bij zo veel mensen. Dat zagen we in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw ook: er was verzet, maar de meerderheid was onverschillig. De Joods-Amerikaanse schrijver en Holocaust-overlevende Elie Wiesel zei eens: ‘Het tegengestelde van liefde is niet haat, maar onverschilligheid.’ De geschiedenis leert dat onverschilligheid dodelijk kan zijn. Daarom waardeer ik de protesten in Duitsland tegen de AfD: het is een opstand tegen onverschilligheid.’

Ziet u die onverschilligheid ook bij Nederlanders?

‘Ja. Het idee bij jullie is dat jullie je rechten en vrijheden definitief hebben verworven. Jullie gedachte is: onze democratie, daar gaat niemand aankomen en onze rechtsstaat is vanzelfsprekend. Het gevaar wordt niet onderkend, zeker als ik mensen ook hoor zeggen dat Geert Wilders geen meerderheid heeft in het parlement en als premier wel wordt afgeremd.

Daar komt bij dat Wilders en andere extreemrechtse Europese leiders momenteel een groot voordeel hebben, namelijk dat de middenpartijen er vaak niet meer in slagen akkoorden te sluiten. Dat werd in Nederland heel duidelijk toen afgelopen voorjaar het kabinet viel over een onderwerp waarover best overeenstemming bereikt had kunnen worden. Wie profiteerde hiervan? Wilders’ PVV. 

‘Dat VVD-lijsttrekker Dilan Yeşilgöz met Wilders praat over een kabinet, is de normalisering van iets wat niet normaal is.’

Extra problematisch is dat middenpartijen extreemrechts achternalopen met gelijkaardige voorstellen (over bijvoorbeeld migratie, red.) of de radicale taal overnemen. Dan zet je de deur voor extreemrechts helemaal open. Dat VVD-lijsttrekker Dilan Yesilgöz met Wilders praat over een kabinet, is de normalisering van iets wat niet normaal is. Zij baseert zich op het foute idee dat extreemrechtse politici wel zullen inbinden als ze regeren. Hier trek ik nogmaals de parallel met Duitsland in 1933.’

In uw denken wordt nooit met extreemrechtse partijen gepraat. Maar zolang zij in een democratisch proces hun zetels hebben behaald, is dat ondemocratisch, zeggen critici.

‘Er is niets ondemocratisch aan om niet met een bepaalde partij in een regering plaats te nemen. Wanneer andere partijen op basis van een meerderheid een regering kunnen vormen, is dat heel democratisch.

Ik ben en blijf voorstander van wat wij in België het cordon sanitaire noemen: geen samenwerking, om de redenen die ik zojuist gaf. Maar ook ben ik tegen samenwerking met extreemrechts, omdat middenpartijen dan hun kernwaarden moeten verloochenen. Sociaaldemocraten kennen de solidariteit, christendemocraten de naastenliefde en liberalen het humanisme – deze waarden staan diametraal tegenover het gedachtegoed van partijen als de PVV, de AfD of het Vlaams Belang.’

Wat valt u het meeste op aan de huidige kabinetsformatie in Nederland?

‘Het allerheftigste vind ik dat men nu al weken samenzit, mede om te zien hoe men binnen de kaders van de rechtsstaat kan blijven. Dat men langdurig spreekt over de vraag hoe de Grondwet nageleefd kan worden, gaat mijn denkvermogen te boven. Dat is waanzinnig.’

Dertig jaar geleden werd het extreemrechtse Tweede Kamerlid Hans Janmaat door de parlementaire pers geboycot. Zijn partij kreeg maximaal drie zetels. Wilders krijgt nu alle ruimte en het Vlaams Belang wordt in het VRT Nieuws behandeld als een doorsneepartij. Hun aanhang groeit. Hoe beoordeelt u de omgang van de media met extreemrechts?

‘Als een groot probleem, want wie extreemrechts benadert als een gewone politieke stroming, maakt haar salonfähig. Deze beweging wordt in Vlaanderen, maar ook in Nederland, in de media te weinig kritisch bejegend. Je ziet bijvoorbeeld dat extreemrechtse politici, die verbaal sterk zijn, in de studio tegenover een politieke tegenstander worden geplaatst. Liever zou ik hebben dat journalisten zelf de vragen stellen aan die extreemrechtse figuren en dan tot de kern gaan.

‘Als we een tolerante samenleving niet beschermen tegen de intoleranten, wordt de tolerantie vernietigd.’

Vlaams Belang-voorzitter Tom van Grieken heeft gezegd dat als zijn partij aan de macht is, linkse leerkrachten de rekening gepresenteerd krijgen. Journalisten moeten hierop doorvragen. Wat bedoelt u daarmee? Wat gaat u dan met die mensen doen? Kan dit wel in onze rechtsstaat? Dat gebeurt niet, terwijl dat wel de rol van de journalistiek is.’

In Wallonië geven de traditionele media geen platform aan extreemrechtse politici. De beweging is er klein. Heeft het een met het ander te maken?

‘In Franstalig België kennen we inderdaad geen grote groei van extreemrechts. Wallonië kent niet alleen een cordon sanitaire, maar ook een cordon médiatique. Ik juich dat toe, want in Vlaanderen zijn extreemrechtse politici mede zo groot geworden, omdat men ze heeft toegelaten tot de media.’

Veel mensen zullen zeggen: journalisten moeten objectief zijn en geen politici boycotten.

‘Dan antwoord ik: lees wat de twintigste-eeuwse filosoof Karl Popper schrijft in De open samenleving en haar vijanden. Popper betoogt dat we niet tolerant mogen zijn voor de intoleranten. Als we een tolerante samenleving niet beschermen tegen de aanvallen van de intoleranten, wordt de tolerantie vernietigd. Dit is een belangrijke les voor vandaag.’

 

 

Wie is Dirk Verhofstadt?

Dirk Verhofstadt (25 augustus 1955) is een Belgisch politiek filosoof en publicist. Hij studeerde rechten en pers- en communicatiewetenschappen aan de Universiteit van Gent, waar hij later hoogleraar werd. Hij promoveerde in 2010 op ‘Pius XII en de vernietiging van de Joden’. Verhofstadt heeft diverse boeken op zijn naam staan, waaronder ‘Dagboek 1933. Het gevaar van extreemrechts’ (2022).