Politicoloog Gianna Maria Eick: 'Radicaal-rechtse partijen spelen in op existentiële angsten van mensen.'

Minister Mona Keijzer doet het voor ‘de mensen die in Nederland geboren en getogen zijn’. Haar plan om statushouders - vluchtelingen met een vergunning - niet langer voorrang te geven bij de toewijzing van sociale huurhuizen, maakt de woningmarkt volgens haar weer rechtvaardiger voor de ‘gewone’ Nederlander, zo vertelde ze deze krant.

Volgens Gianna Maria Eick is dit een duidelijk voorbeeld van ‘welvaartschauvinisme’. Dat duidt op het idee dat sociale voorzieningen zijn bedoeld voor de ‘eigen bevolking’, niet voor migranten, vluchtelingen of etnische minderheden. Sociale huisvesting, uitkeringen, onderwijs of zorg - ze zouden door nieuwkomers worden afgepakt van de ‘echte’ bevolking.

Eick, politicoloog aan de Universiteit van Amsterdam, publiceerde vorig jaar een boek over het fenomeen van ‘welfare chauvinism’. Vooral radicaal-rechtse partijen hangen dit gedachtegoed aan, al nemen gevestigde partijen het over om stemmen terug te winnen. Met de opkomst van uiterst rechtse partijen in Europa ziet Eick dat dit soort denken vaker wordt omgezet in beleid.

Dat is frustrerend, vertelt ze in haar Amsterdamse werkkamer. Want volgens haar lossen deze maatregelen zelden de problemen op die de politici beloven ermee aan te pakken. ‘Deze aanpak lijkt logisch, maar is dat niet’, verzucht ze. ‘Neem nu deze nieuwe wet: die gaat er niet voor zorgen dat er ineens voldoende sociale huurhuizen zijn voor Nederlanders.’

Volgens minister Mona Keijzer zorgt deze aanpak ervoor dat er weer een gelijk speelveld is op de woningmarkt.

‘Op papier heeft iedereen nu dezelfde rechten. Maar het verschil is dat statushouders om bescherming hebben gevraagd én hebben gekregen in Nederland. Dat geeft Nederland ook een verantwoordelijkheid om deze mannen, vrouwen en kinderen te ondersteunen. We weten dat nieuwkomersgroepen op de huizenmarkt te maken krijgen met veel discriminatie. Met deze nieuwe regels zullen zij het veel moeilijker hebben een woning te krijgen, dus in de praktijk maakt dit het speelveld helemaal niet gelijk.

‘Veel studies tonen dat nieuwkomers in Europa meer opleveren dan ze kosten.’

Wat Nederlanders echt willen, is betere toegang tot sociale huisvesting. Hoe wordt dat bereikt door een paar mensen van de wachtlijst te halen? Natuurlijk scheelt het een klein beetje, dat wil ik niet ontkennen. Maar het is geen langetermijnoplossing. Uit onderzoek blijkt dat de crisis op de woningmarkt het gevolg is van neoliberaal overheidsbeleid, niet van migratie. Dus statushouders van de wachtlijst af halen gaat het probleem niet oplossen, want zij zijn niet de grondoorzaak. Maar hiermee worden zij wel tot zondebok gemaakt.’

Gaat welvaartschauvinisme altijd gepaard met zondebokpolitiek?

‘Ja, meestal wel. Welvaartschauvinisme is een winnende formule voor met name radicaal-rechtse partijen: een makkelijk argument om te gebruiken, omdat het inspeelt op emoties en onderbuikgevoelens. Als er een probleem is in het land, zoals onvoldoende betaalbare huizen of kinderopvangplekken, is het makkelijk te wijzen naar nieuwe mensen en te zeggen dat alles beter zou zijn als zij zouden wegblijven.

Maar dat klopt niet. Veel studies tonen dat nieuwkomers in Europa meer opleveren dan ze kosten. Het Nederlandse beleid is erop gericht hoogopgeleide migranten aan te trekken, zoals ik: ik was al gepromoveerd toen ik vanuit Duitsland hierheen verhuisde voor een baan. Nu betaal ik belasting en draag ik bij aan de maatschappij.’

De meeste mensen zullen eerder denken aan vluchtelingen, die niet direct zo veel kunnen bijdragen aan het land.

‘Asielzoekers zijn maar een klein deel (de afgelopen jaren gemiddeld 11 procent, red.) van de totale migratie naar Nederland. En of zij kunnen werken en hoeveel, hangt af van een beslissing van de overheid. Ik denk niet dat asielzoekers jarenlang geïsoleerd willen leven in noodopvanglocaties, zonder verder te kunnen met hun leven.

Daarom is het zo belangrijk dat zij kunnen integreren. Dat gaat zowel om sociale integratie, waarbij asielzoekers in contact komen met Nederlanders, als om economische integratie, waardoor ze aan het werk kunnen. Wanneer mensen integreren in lokale gemeenschappen, zien Nederlanders dat de meeste asielzoekers hier niet komen als ‘gelukszoekers’. Natuurlijk zijn er zwarte schapen, zoals je Nederlandse zwarte schapen hebt: mensen die misbruik maken van het systeem. Maar veel politici stereotyperen een hele groep en zeggen dat iedereen die hierheen komt, zo is.’

Nieuwkomers hebben sociale voorzieningen juist nodig om te kunnen integreren en iets te kunnen bijdragen?

‘Ja. En dat komt politici die welvaartschauvinistisch beleid introduceren, goed uit. Want als dat niet gebeurt, als gevolg van hun maatregelen, kunnen zij weer zeggen: kijk, de mensen integreren niet. En dat geeft hun meer redenen om een afkeer van migranten te hebben.’

Het geld wordt niet op de juiste plek gebruikt

Volgens Eick is het hard nodig dat politieke besluiten weer gebaseerd worden op feiten. Nu komen veel maatregelen neer op ‘symboolpolitiek’, meent zij, die niet bijdraagt aan een oplossing voor reële problemen. Zo ook het verbod op een voorrangspositie voor statushouders in de sociale huursector. Momenteel gaat 5 tot 10 procent van de beschikbare sociale huurhuizen naar statushouders.

Maar als zij straks geen huis meer krijgen toegewezen door gemeenten, zullen ze nog langer in de asielopvang moeten blijven. Nu al verblijven meer dan 18.000 vluchtelingen met een vergunning nog in opvanglocaties van het COA. Onder de nieuwe wet zal dat aantal waarschijnlijk groeien, en dat gaat grof geld kosten. De kosten van de asielopvang zullen ‘in eerste instantie’ oplopen, schreef minister Keijzer in een toelichting bij de wet. Volgens een voorzichtige berekening van de minister zou het prijskaartje kunnen neerkomen op 750.000 euro per dag dat er 10.000 statushouders in de asielopvang wonen. De daadwerkelijke kosten zullen waarschijnlijk nog hoger uitpakken: een deel van de statushouders verblijft in noodopvanglocaties, die dubbel zo duur zijn als de door Keijzer gebruikte prijs van 75 euro per dag.

Al tientallen jaren zijn hier politici die vooroordelen over vluchtelingen en de islam verspreiden.’

Eick: ‘Dit plan gaat heel veel geld kosten. Waarom wordt dat geld niet gebruikt voor het renoveren van bestaande gebouwen of het bouwen van nieuwe huizen? Wat je standpunt ook is, of je nu vindt dat statushouders wel of niet voorrang moeten krijgen, dit is niet de oplossing voor het probleem. Het is zorgelijk dat politici dat niet écht willen aanpakken.’ 

Een groot deel van de Nederlanders blijkt juist achter welvaartschauvinistisch gedachtegoed te staan, constateert Eick in haar boek. Van de 23 Europese landen die zij heeft onderzocht, staat Nederland op de vijfde plek; alleen in Slovenië, Hongarije, Tsjechië en Rusland ligt het niveau nog hoger.

Iets meer dan de helft van de Nederlanders vindt dat mensen pas sociale voorzieningen zouden moeten krijgen als ze Nederlands burger zijn geworden, of zelfs helemaal nooit, bleek uit Eicks onderzoek. Bovendien zag zij daarin weinig verschil in opleidingsniveau: tussen Nederlanders met en zonder een universitaire opleiding verschillen de opvattingen vrijwel niet.

Hoe verklaart u dat hoge niveau van welvaartschauvinisme in Nederland?

‘Het is heel verwarrend dat de opvattingen over sociale voorzieningen voor nieuwkomers in Nederland zo negatief zijn. In veel gevallen ligt de verklaring voor deze ideeën in de economische omstandigheden in een land; dat burgers het gevoel hebben dat hun iets wordt ontnomen en dat ze niet nog meer kunnen opgeven.

‘Welvaartschauvinisme wordt gebruikt om mensen te misleiden.’

Maar economische problemen zouden hier niet de reden moeten zijn, op de problemen met betaalbare huisvesting na. Daardoor lijkt de verklaring eerder te liggen in ideologische of culturele opvattingen over migranten en vluchtelingen. Al tientallen jaren zijn hier politici die vooroordelen over vluchtelingen en de islam verspreiden. Er is veel onderzoek dat aantoont dat dit soort politieke retoriek veel impact heeft op mensen. En zeker de laatste jaren hebben bijvoorbeeld de PVV en Wilders veel aandacht gekregen in de media. Blijkbaar is de zondebokretoriek erg overtuigend.’

Ziet u welvaartschauvinisme ook terug in de nieuwe asielwetten, bijvoorbeeld in de maatregel om strenge voorwaarden te stellen aan gezinshereniging?

‘Het heeft er wel mee te maken, want het idee is veelal dat de nareizende gezinsleden dan ook ruimte zullen innemen op de huizenmarkt, bij de kinderopvang en op scholen. Het welvaartschauvinisme wordt gebruikt om mensen te misleiden: ze denken dat ze betere levensomstandigheden krijgen door migranten te weren, maar dat is niet het geval. Onderzoek naar radicaal-rechtse partijen die aan de macht zijn, laat zien dat hun beleid de sociale democratie of de verzorgingsstaat niet ondersteunt.’

Deze partijen spelen in op de gevoelens van mensen?

‘Ja, ze spelen in op existentiële angsten van mensen: de angst geen huis te hebben en geen eten te kunnen betalen, de angst omringd te worden door vreemdelingen die anders zijn dan jij. Het is normaal dat mensen daar emotioneel op reageren. Maar juist daarom is het belangrijk dat er écht contact ontstaat tussen nieuwkomers en Nederlanders, in plaats van dat mensen hun ideeën halen uit hun sociale bubbel. En het moet zichtbaar worden dat welvaartschauvinistisch beleid niet de uitkomsten oplevert die politici beloven.’

Wat zijn de maatschappelijke gevolgen van dit soort maatregelen?

‘De samenleving raakt steeds meer verdeeld. En doordat overheidsgeld wordt gebruikt om migranten buiten te sluiten, kan dat geld niet worden geïnvesteerd in dingen die de levens van inwoners daadwerkelijk zouden verbeteren - zoals in het bouwen van woningen.

Maar mensen kunnen ook hun geloof in de verzorgingsstaat helemaal kwijtraken. Dan verliezen ze hun vertrouwen in mensen die steun nodig hebben, en willen ze daarom liever dat er helemaal geen sociale voorzieningen meer zijn. Uiteindelijk zullen dit soort maatregelen daardoor niet alleen gevolgen hebben voor nieuwkomers, maar eveneens voor de ‘eigen’ bevolking. En in het ergste geval wordt dit soort retoriek gebruikt door politici die de democratie van binnenuit willen ontmantelen en stap voor stap een meer totalitair systeem willen creëren.’